Hạt vi nhựa và tác hại không lường đối với sức khỏe

Hạt vi nhựa, những mảnh nhựa siêu nhỏ không thể nhìn thấy bằng mắt thường, đang âm thầm xâm nhập vào cuộc sống của chúng ta qua thực phẩm, nước uống, và không khí. Tưởng chừng như vô hại, nhưng chúng mang theo những mối nguy không lường cho sức khỏe con người và môi trường. Từ hệ tiêu hóa, hô hấp, đến nguy cơ ung thư, hạt vi nhựa để lại những hậu quả dai dẳng và đáng báo động.

Hạt vi nhựa là gì?

Hạt vi nhựa là những mảnh nhựa cực nhỏ, thường có kích thước dưới 5mm, được tạo ra từ sự phân rã của các sản phẩm nhựa lớn hơn hoặc trực tiếp sản xuất để sử dụng trong công nghiệp. Chúng có mặt ở khắp nơi, từ đại dương, đất đai đến không khí mà chúng ta hít thở.

Nguồn gốc của hạt vi nhựa

Hạt vi nhựa sơ cấp

Hạt vi nhựa sơ cấp là những hạt nhựa có kích thước nhỏ ngay từ khi được sản xuất. Những hạt này thường được thiết kế để sử dụng trong các ngành công nghiệp hoặc sản phẩm tiêu dùng.

Một nguồn phổ biến của hạt vi nhựa sơ cấp là trong ngành công nghiệp mỹ phẩm. Các sản phẩm như sữa rửa mặt, kem tẩy tế bào chết và kem đánh răng thường chứa các hạt nhựa nhỏ để tăng cường hiệu quả làm sạch. Những hạt nhựa này sau khi sử dụng thường bị xả thẳng vào hệ thống cống thoát nước và cuối cùng xâm nhập vào nguồn nước tự nhiên, do hệ thống xử lý nước thải không đủ khả năng lọc bỏ chúng.

Ngoài mỹ phẩm, ngành công nghiệp sản xuất nhựa cũng đóng góp vào lượng lớn hạt vi nhựa sơ cấp. Các hạt nhựa nhỏ được sử dụng làm nguyên liệu sản xuất trong công nghiệp hoặc làm chất độn trong vật liệu xây dựng. Khi vận chuyển hoặc lưu trữ, chúng dễ dàng thoát ra môi trường do xử lý không cẩn thận, đặc biệt trong các cảng biển và nhà máy.

Hạt vi nhựa thứ cấp

Hạt vi nhựa thứ cấp hình thành do sự phân rã của các sản phẩm nhựa lớn hơn dưới tác động của môi trường. Quá trình này thường xảy ra do ánh sáng mặt trời, tác động cơ học, hoặc sự phong hóa tự nhiên trong không khí, đất và nước.

Nguồn chính của hạt vi nhựa thứ cấp là rác thải nhựa, bao gồm túi nylon, chai nước, hộp nhựa, và bao bì thực phẩm. Những sản phẩm này, nếu không được thu gom và xử lý đúng cách, sẽ bị phân rã theo thời gian thành các mảnh nhựa nhỏ hơn.

Đặc biệt, lưới đánh cá và thiết bị nhựa dùng trong ngư nghiệp là một nguồn lớn của hạt vi nhựa thứ cấp. Khi các thiết bị này bị bỏ lại trong đại dương, chúng phân rã do tác động của nước biển, tạo thành các mảnh nhựa nhỏ, gây ô nhiễm nghiêm trọng cho môi trường biển.

Ngoài ra, sản phẩm nhựa sử dụng hàng ngày như quần áo làm từ sợi tổng hợp (polyester, nylon) cũng là một nguồn không ngờ tới. Khi giặt, các sợi vi nhựa nhỏ từ quần áo bị cuốn trôi theo dòng nước và đi vào hệ thống xử lý nước thải, từ đó xâm nhập vào nguồn nước tự nhiên.

Từ giao thông vận tải

Ngành giao thông vận tải cũng là một nguồn quan trọng góp phần tạo ra hạt vi nhựa. Lốp xe được làm từ hỗn hợp cao su và nhựa, khi sử dụng, chúng bị mài mòn do ma sát với mặt đường, tạo ra bụi nhựa. Bụi này dễ dàng bay vào không khí hoặc bị cuốn trôi theo nước mưa, xâm nhập vào đất và nguồn nước.

Ngoài ra, sơn tàu thủy, sơn xe hơi, và các loại sơn chống ăn mòn khác chứa nhựa cũng bị bào mòn theo thời gian, phát tán các hạt vi nhựa vào môi trường.

Hạt vi nhựa trong nông nghiệp

Hoạt động nông nghiệp cũng góp phần tạo ra hạt vi nhựa. Phân bón và màng phủ nhựa được sử dụng để tăng năng suất cây trồng, nhưng khi phân hủy, chúng tạo ra các hạt nhựa nhỏ. Các hạt này dễ dàng bị rửa trôi vào đất và nước, gây ô nhiễm.

Một nguồn khác là phân bón từ bùn thải xử lý nước thải, vốn chứa nhiều hạt vi nhựa do nước thải từ sinh hoạt và công nghiệp. Khi được sử dụng trong nông nghiệp, các hạt nhựa này tích tụ trong đất, ảnh hưởng đến hệ vi sinh vật và chất lượng đất.

Sự lây lan qua chuỗi cung ứng toàn cầu

Hạt vi nhựa không chỉ bị giới hạn ở một khu vực mà có thể lan rộng toàn cầu nhờ vào chuỗi cung ứng hàng hóa. Chẳng hạn, các sản phẩm chứa hạt vi nhựa sơ cấp hoặc các sản phẩm làm từ nhựa dễ phân rã được vận chuyển từ nơi này đến nơi khác. Khi sử dụng hoặc thải bỏ, chúng giải phóng hạt vi nhựa ra môi trường.

Ngoài ra, hạt vi nhựa cũng có thể phát tán qua không khí. Các nghiên cứu đã chỉ ra rằng hạt vi nhựa có khả năng bay xa hàng nghìn km, gây ô nhiễm cả những khu vực xa xôi như đỉnh núi hoặc vùng cực.

Tác hại của hạt vi nhựa đối với sức khỏe con người

Tác động đến hệ tiêu hóa

Khi hạt vi nhựa xâm nhập vào cơ thể qua đường tiêu hóa, chúng có thể làm tổn thương niêm mạc ruột. Các cạnh sắc nhỏ của hạt nhựa có khả năng gây kích ứng hoặc viêm, ảnh hưởng đến chức năng tiêu hóa. Hạt vi nhựa còn làm mất cân bằng hệ vi sinh vật đường ruột, dẫn đến các bệnh lý như hội chứng ruột kích thích hay rối loạn tiêu hóa. Đáng lo ngại hơn, hạt vi nhựa mang theo nhiều chất độc hại như thuốc trừ sâu và kim loại nặng, có thể thẩm thấu vào máu, gây tổn thương đến nhiều cơ quan quan trọng.

Rối loạn nội tiết và nguy cơ vô sinh

Một trong những tác hại đáng chú ý của hạt vi nhựa là khả năng gây rối loạn nội tiết. Chúng chứa các hợp chất như Bisphenol A (BPA) và phthalates, những chất hóa học đã được chứng minh có khả năng bắt chước hormone tự nhiên trong cơ thể. Hậu quả là các rối loạn về sinh sản, bao gồm giảm khả năng sinh sản ở cả nam và nữ, cùng với nguy cơ cao mắc các bệnh lý liên quan đến nội tiết tố như ung thư vú, ung thư tuyến tiền liệt, và các bệnh lý tuyến giáp.

Ảnh hưởng đến hệ hô hấp

Hạt vi nhựa không chỉ tồn tại trong nước hay thực phẩm mà còn xuất hiện trong không khí dưới dạng bụi mịn. Khi hít phải, các hạt này có thể tích tụ trong phổi, làm tổn thương mô phổi và gây ra viêm nhiễm. Nhiều nghiên cứu chỉ ra rằng việc tiếp xúc lâu dài với bụi nhựa trong không khí có thể dẫn đến các bệnh mãn tính như hen suyễn, viêm phổi và phổi tắc nghẽn mãn tính. Hơn nữa, các phản ứng viêm kéo dài còn làm suy giảm hệ miễn dịch, khiến cơ thể dễ mắc các bệnh khác.

Tích tụ trong hệ tuần hoàn và nguy cơ tim mạch

Các hạt vi nhựa cực nhỏ có khả năng xâm nhập vào máu sau khi đi qua hệ tiêu hóa hoặc hô hấp. Khi đã vào hệ tuần hoàn, chúng có thể tích tụ tại các mạch máu, gây ra tình trạng tắc nghẽn hoặc xơ vữa động mạch. Tình trạng này làm tăng nguy cơ mắc các bệnh tim mạch, bao gồm đột quỵ và nhồi máu cơ tim. Ngoài ra, sự hiện diện của hạt vi nhựa trong máu còn gây stress oxy hóa, làm tổn thương tế bào và ảnh hưởng nghiêm trọng đến chức năng tim mạch.

Nguy cơ đối với hệ thần kinh

Một số nghiên cứu gần đây đã chỉ ra rằng hạt vi nhựa có thể vượt qua hàng rào máu não, gây ảnh hưởng trực tiếp đến hệ thần kinh trung ương. Những chất độc hại đi kèm hạt vi nhựa có khả năng gây viêm não, stress oxy hóa và làm suy giảm chức năng thần kinh. Hậu quả là sự gia tăng nguy cơ mắc các bệnh thoái hóa thần kinh như Alzheimer và Parkinson. Không chỉ vậy, việc tiếp xúc với hạt vi nhựa còn có thể gây ra các vấn đề về tâm lý như lo âu, rối loạn trí nhớ và giảm khả năng tập trung.

Nguy cơ ung thư

Hạt vi nhựa được coi là yếu tố góp phần gia tăng nguy cơ mắc ung thư. Các chất phụ gia và hóa chất độc hại như BPA, phthalates trong hạt nhựa có thể kích thích sự phát triển bất thường của tế bào. Khi tích tụ lâu dài trong cơ thể, chúng không chỉ gây ra viêm mãn tính mà còn làm tổn thương DNA, thúc đẩy sự hình thành và phát triển của các khối u ác tính. Những cơ quan dễ bị ảnh hưởng nhất bao gồm gan, phổi và đường tiêu hóa.

Tác động đa thế hệ và sức khỏe cộng đồng

Ngoài những nguy cơ tức thời, hạt vi nhựa còn để lại hậu quả lâu dài đối với các thế hệ tương lai. Phụ nữ mang thai nếu tiếp xúc với hạt vi nhựa có thể gặp biến chứng trong thai kỳ, ảnh hưởng đến sự phát triển của thai nhi. Đồng thời, hạt vi nhựa còn có khả năng gây tổn thương DNA, làm tăng nguy cơ mắc các bệnh di truyền. Về mặt sức khỏe cộng đồng, hạt vi nhựa lan truyền qua chuỗi thực phẩm và nước uống, khiến cả cộng đồng phải đối mặt với nguy cơ nhiễm độc kéo dài.

Làm thế nào để giảm thiểu nguy cơ từ hạt vi nhựa?

Hạn chế sử dụng nhựa dùng một lần

Nhựa dùng một lần như ống hút, túi nylon, chai nhựa và hộp xốp là những nguồn chính tạo ra hạt vi nhựa thứ cấp. Chuyển sang sử dụng các sản phẩm tái sử dụng như túi vải, chai thủy tinh, hộp đựng inox không chỉ giúp giảm thiểu lượng rác thải nhựa mà còn bảo vệ môi trường khỏi sự phân rã của nhựa. Việc mang theo túi vải khi đi mua sắm và nói "không" với túi nylon là một bước đi nhỏ nhưng mang lại tác động lớn.

Lựa chọn sản phẩm không chứa vi nhựa

Hãy kiểm tra kỹ thành phần của mỹ phẩm, sản phẩm chăm sóc cá nhân và chất tẩy rửa trước khi mua. Các sản phẩm chứa polyethylene (PE), polypropylene (PP) hoặc polymethyl methacrylate (PMMA) thường có các hạt vi nhựa. Thay vào đó, chọn những sản phẩm có thành phần tự nhiên, thân thiện với môi trường.

Xử lý rác thải nhựa đúng cách

Việc phân loại rác tại nguồn và tái chế rác thải nhựa giúp ngăn chặn chúng xâm nhập vào môi trường. Bạn nên đảm bảo rằng các sản phẩm nhựa được gom đúng nơi và chuyển đến các cơ sở tái chế chuyên dụng. Đối với rác thải nhựa khó tái chế, hãy tìm hiểu các sáng kiến thu gom hoặc tái chế tại địa phương..

Chọn loại nước uống được lọc loại bỏ hạt vi nhựa

Nhiều hạt vi nhựa được tìm thấy trong nước máy và các loại nước đóng chai. Sử dụng các thiết bị lọc nước có màng lọc nhỏ hoặc công nghệ RO (thẩm thấu ngược) giúp loại bỏ hạt vi nhựa, đảm bảo nước uống sạch hơn.

Hạn chế ăn thực phẩm đóng gói nhựa

Thực phẩm đóng gói bằng nhựa có thể bị nhiễm hạt vi nhựa trong quá trình sản xuất, vận chuyển và lưu trữ. Lựa chọn thực phẩm tươi, không đóng gói hoặc được bọc bằng các vật liệu an toàn như giấy, lá cây, hoặc hộp thủy tinh là một cách hiệu quả để giảm thiểu nguy cơ.